Publicaties
Het Duits harmonium: een herwaardering
Aflevering 2: instrumenten-1
Inleiding
Harmoniums zijn op het vlak van het ontstaan van de klank te onderscheiden in twee typen: drukwind en zuigwind.
Bij het drukwindharmonium ontstaat de toon doordat lucht tegen een metalen tong wordt geblazen en hierdoor tot trilling komt.
Bij het zuigwindharmonium komt de tong tot trilling doordat lucht wordt aangezogen.
De bouw van de eerste harmoniums was hoofdzakelijk volgens het drukwindprincipe.
Vanaf ongeveer 1860 worden de eerste zuigwindharmoniums fabrieksmatig gebouwd, aanvankelijk alleen in Amerika.
Deze zuigwindharmoniums worden geëxporteerd naar Europa; dit neemt een dusdanige omvang aan dat rond 1890 ook in Europa deze instrumenten gemaakt gaan worden.
In Duitsland verschijnen na 1900 zuigwindharmoniums met een expression-inrichting en na 1910 met een double expression-inrichting.
Waarom worden die instrumenten met zo'n inrichting voorzien? Welke firma's hebben van dit soort instrumenten gebouwd? Welke verschillen zijn er tussen die firma's?
Over deze vragen gaat dit artikel.
Waarom een expression-inrichting op een zuigwindharmonium?
Met de export van Amerikaanse zuigwindharmoniums naar Europa ontstaat een discussie bij harmoniumspelers en musici over de
vraag hoe deze instrumenten genoemd moeten worden: harmonium, reed organ, cottage organ?
Max Allihn stelt in het verlengde hiervan de vraag: wat is het specifieke van een harmonium?
Voor hem is het geen piano, geen orgel en ook geen vervanging van deze instrumenten.
De piano heeft uitdrukkingsmogelijkheden in de klank, maar geen gedragen toon; het orgel heeft een gedragen toon maar geen mogelijkheid tot uitdrukking;
het (harmonium heeft en een gedragen toon en uitdrukkingsmogelijkheden.
("Das Klavier hat Ausdruck, aber kein getragenen Ton; die Orgel hat den getragenen Ton, aber keinen Ausdruck; das Harmonium hat beides." Allihn, 3)
Voor Allihn is het kenmerk van een harmonium dus de gedragen toon en de mogelijkheid om expressiviteit aan die toon te geven.
Om die expressiviteit te kunnen realiseren is het noodzakelijk dat de speler de druk waarmee de tong tot trilling wordt gebracht,
effectief kan beïnvloeden. Dat is slechts mogelijk indien het instrument is voorzien van een expression-inrichting;
een inrichting waarbij de magazijnbalg uitgeschakeld wordt en de speler de luchtdruk rondom de tong direct kan regelen via de schepbalgen.
Op grond hiervan zijn voor Allihn harmoniums slechts die instrumenten die zo'n expression-inrichting hebben;
de Amerikaanse instrumenten hebben die niet evenals veel pedaal-harmoniums. Eigenlijk zouden die niet betiteld moeten worden als harmonium.
Allihn staat hierin niet alleen in Duitsland. Ook bij componisten, harmoniumspelers en harmoniumbouwers leeft dit.
De stap om een zuigwindharmonium met expression te realiseren is dan relatief klein. Minder dan tien jaar nadat het boekje verschenen is,
worden door diverse harmoniumbouwers zuigwindinstrumenten aangeboden met zo'n inrichting.
Expression bij zuigwindharmoniums
Voordat ik een opsomming geef van bestaande zuigwindharmoniums met expression is het van belang om kort in te gaan op de expression-inrichting.
Wanneer het expression-register bij een harmonium ingeschakeld is, wordt de magazijnbalg uitgeschakeld en
wordt de luchtstroom langs de tong naar de windlade direct geregeld via de schepbalgen. Weinig druk geeft een zachte toon, meer druk zorgt voor een luidere toon.
Dit geeft de speler de mogelijkheid om de klank dynamisch te beïnvloeden. Voorts geeft het de speler de mogelijkheid om steun te geven via de trappers bij het ontstaan van de toon.
In het eerste geval wordt het expressionspel gebruikt voor het dynamisch verloop van de muziek; het tweede geval is veeleer een vorm van articulatie.
Op zuigwindharmoniums zijn minder uitgesproken dynamische schakeringen te realiseren dan met drukwindharmoniums.
Het belang van het expressionspel ligt bij zuigwindharmoniums in sterkere mate bij het articuleren. (Hierover meer in één van de volgende afleveringen).
Wil je goede controle hebben over het ontstaan van de toon, het articuleren en het beïnvloeden van de dynamiek dan
is de winddichtheid van het instrument van groot belang. Een instrument is goed winddicht indien bij het ingeschakeld expressionregister,
zonder dat toetsen worden ingedrukt, de trappers niet naar beneden te duwen zijn.
Wanneer de magazijnbalg niet volledig kan worden afgesloten of indien er lekkage is, kan de speler minder effectief gebruik maken
van de nuanceringsmogelijkheden via de schepbalgen. Zeer snel verdwijnt dan met name de effectiviteit van het articuleren.
Soorten expression-inrichtingen
Het zuigwindharmonium kent diverse expression-inrichtingen.
Allereerst de normale expression: hierbij wordt de magazijnbalg geheel uitgeschakeld en
vindt de beïnvloeding van de luchttoevoer naar de windlade volledig plaats via de schepbalgen. De expression-inrichting werkt zowel op de bas als op de discant van het instrument.
Ten tweede de gescheiden expression-inrichting: in dit systeem is er de mogelijkheid om naast het gebruik van de normale expression,
de expression alleen in te schakelen voor de bas dan wel de discant. Wanneer bijvoorbeeld de bas wordt ingeschakeld als expression-spel vindt luchttoevoer plaats van de discant via de magazijnbalg.
Ten derde de discant-expression: bij deze instrumenten kan expression-spel slechts toegepast worden op de discant.
Luchttoevoer voor de bas vindt plaats via de magazijnbalg.
Ten vierde de double expression: deze instrumenten hebben naast de gewone expression, de mogelijkheid om bas en discant tegelijkertijd
onafhankelijk dynamisch te beïnvloeden. Om dit te kunnen realiseren worden kniehevels gebruikt en zijn reguleringsbalgen
in het instrument aangebracht. Dit zijn balgjes om plotselinge drukveranderingen in de bas of discant op te vangen en te regelen.
Bij sommige bouwers (Mannborg) zijn deze balgen aan de buitenkant van het instrument geplaatst, bij anderen (Lindholm, Schiedmayer) bevinden deze zich in de windlade.
In de literatuur over het harmonium hebben sommige begrippen een verschillende inhoud. Dit geldt met name voor de term 'kunstharmonium' en expression.
De term 'kunstharmonium' wordt te kust en te keur, vaak als reclame-aanduiding gebruikt. Deze term zal ik hier in deze serie artikelen niet gebruiken.
De term 'expression-inrichting' omvat voor mij die inrichtingen waarbij de magazijnbalg volledig buitenwerking wordt gesteld. Expression-inrichtingen waarbij dat niet gebeurd vallen niet onder deze term.
Double expression is die expression-inrichting waarbij de magazijnbalg volledig wordt uitgeschakeld en waarbij luchtdruk in bas en discant afzonderlijk van elkaar te beïnvloeden zijn.
Indeling instrumenten
Naast een indeling van de zuigwindharmoniums naar type expression-inrichting zijn de instrumenten nog verder in te delen.
In het kader van deze artikelen, heb ik de volgende indeling gemaakt:
aantal klavieren, klavieromvang en deling, aanwezigheid van een general-crescendo, en het soort tongen (Amerikaans of Duits).
De meeste zuigwindharmoniums met expression hebben één klavier. Standaard voor deze instrumenten is een omvang van het klavier van F-contra tot en met f3,
met een deling tussen b en c1. Enkele bouwers (en dan het betreft het meestal de grote instrumenten met 6 spel en meer)
maken harmoniums met een omvang van F-contra tot en met c4 bij gelijkblijvende deling.
Ook zijn zuigwindinstrumenten gebouwd met een omvang van C tot en met c4 en een deling tussen e1 en f1.
Een andere indeling betreft de toepassing van het general-crescendo. Bij het spelen van Duitse literatuur
met name rond 1900 is een general-crescendo een belangrijk hulpmiddel. Indien een harmonium wordt voorzien van
double expression en de constructie van het drukwindharmonium toegepast wordt (de bediening van bas en discant via de kniehevels),
vervalt de mogelijkheid van general crescendo via die hevels.
Sommige bouwers (Mannborg en Hörügel) hebben daarom twee extra kniehevels aangebracht op het instrument waarmee de double expression
geregeld kan worden, zodat via de buitenste hevels de general crescendo (linker kniehevel) en de forte kleppen (rechter kniehevel) bediend kunnen worden.
Een laatste indeling van de instrumenten is die naar het tongen-materiaal. Tot ongeveer 1911/1912 worden Amerikaanse tongen gebruikt, nadien worden
tongen in Duitsland gemaakt en toegepast. Deze tongen zijn dikker en klinken anders. In het algemeen is te stellen dat de Amerikaanse tongen zijde-achtiger en
beweeglijker van klank zijn en sneller reageren op drukveranderingen dan de Duitse tongen.
Harmoniums met expression
Hieronder volgt een overzicht naar firma van harmoniums met een expression-inrichting. Het betreft bestaande instrumenten.
De opsomming is gemaakt met de volgende indeling:
naam bouwer, bouwjaar, soort expression-inrichting, aantal manualen, klavieromvang, soort tongen, aanwezigheid van general crescendo.
Hildebrandt
Bouwjaar ca. 1900; expression; 1 klavier; omvang: Fcontra-f3; Amerikaanse tongen; general cescendo
Hörügel
Bouwjaar ca. 1905; expression; 1 klavier; omvang: Fcontra-f3 Amerikaanse tongen; general crescendo
Hörügel ;
bouwjaar ca. 1908; double expression;
1 klavier; omvang: Fcontra-f3; Amerikaanse tongen; general crescendo
Hofberg Discant expression; 1 klavier: omvang Fcontra-f3; Duitse tongen; general crescendo
Köhler expression; 1 klavier; omvang C - c4; Duitse tongen; general crescendo
Kröger gescheiden expression; 1 klavier; omvang Fcontra-f3; Duitse tongen; general crescendo
Liebig expression; 1 klavier; omvang Fcontra-f3; Duitse tongen; general crescendo
Lindholm;
bouwjaar ca. 1907; double expression;
1 klavier; omvang:Fcontra-c4; Amerikaanse tongen; geen general crescendo
Lindholm
Bouwjaar 1922; double expression; 1 klavier; omvang Fcontra -f3; Duitse tongen; geen general crescendo
Mannborg
Bouwjaar 1905; discant expression; 1 klavier; omvang Fcontra - f3; Amerikaanse tongen; general crescendo
Mannborg
Bouwjaar 1906; gescheiden expression; 1 klavier; omvang Fcontra - f3; Amerikaanse tongen; general crescendo
Mannborg
Bouwjaar 1911; double expression; 1 klavier; omvang; Fcontra-c4; Amerikaanse tongen; general cescendo
Mannborg
Bouwjaar 1917; double expression; 1 klavier; omvang: Fcontra-c4; Duitse tongen; general crescendo
Mannborg
Bouwjaar 1930; discant expression; 1 klavier; omvang Fcontra - f3; Duitse tongen; general crescendo
Rinkowski
Bouwjaar ; gescheiden expression; 1 klavier; omvang Fcontra-f3; Duitse tongen; general crescendo
Schiedmayer
bouwjaar ; expression; 1 klavier; omvang Fcontra - f3; Duitse tongen; general crescendo
Schiedmayer
Bouwjaar 1923; double expression; 1 klavier; omvang; C-c4; Duitse tongen; geen general crescendo